वैदिक संस्कृति में चिकित्सा विज्ञान

Authors(1) :-डॉ. ज्योति कपूर

आधुनिक युग में आयुर्वेद में प्रयोग में आने वाले औषाधीय पादपों का संरक्षण किया जाना भी परम आवश्यक है। वनों के अत्यधिक दोहन, शहरीकरण, औद्योगिकीकरण आदि के कारण कई औषधीय प्रजातियाँ लुप्त प्रायः हो गयी है। अतः इनके संरक्षण हेतु आधुनिक तकनीकों यथा जैव प्रौद्योगिकी, जर्मप्लाज्म संरक्षण एवं जीन बैंक स्थापित करके भी औषधीय पादपों का संरक्षण किया जा सकता है। यदि इसी गति से वृक्ष संपदा को नष्ट किया जाता रहेगा तो वो दिन दूर नहीं जब पृथ्वी से प्राणवायु समाप्त होकर यहाँ जीवन ही समाप्त हो जायेगा।

Authors and Affiliations

डॉ. ज्योति कपूर
एसोसियेट प्रोफेसर, संस्कृत विभाग, सदनलाल सांवलदास खन्ना महिला महाविद्यालय, प्रयागराज, उत्तर प्रदेश।, भारत।

वैदिक, संस्कृति, चिकित्सा, विज्ञान, औषधीय, शहरीकरण, औद्योगिकीकरण।

  1. एवमेवरवलु वेदनासु-आयुर्वेदमेवानुधावन्ति तस्मात् ब्रूमः-ऋग्वेद, यजुर्वेद सामाथर्ववेदेभ्यः पञ्चमोऽयमायुर्वेद - का. वि.।
  2. ब्रहम वै. पु. 1/16/9-10
  3. ऋग्वेद - 1, 29, 9
  4. यजुर्वेद 16, 17, 16.20
  5. मधुमान्नो वनस्पति = ऋग्वेद - 21, 90,80 सुमित्रया न आप ओषधयः सन्तुः = यजुर्वेद = 36.23 ओषधयः शान्तिः, वनस्पतयः शान्तिः =यजुर्वेद = 36.96
  6. आ वात वाहि भेषजं वि वात वाहि यद्रूपः। अथर्वेद = 4, 13, 3
  7. त्वं हि विश्वभेषजो देवानां दूत ईयसे ।।
  8. वात आवातु भेषजं शुभ मयोभु नो हृदे। प्राण आयंूषि तारिषत्। ऋग्वेद = 10/1/86
  9. ऋग्वेद - 10, 97.6
  10. ऋग्वेद - 10.97.1 से 23
  11. डाॅ. कपिलदेव द्विवेदी कृत ग्रन्थ-वेदों में आयुर्वेद पृष्ठ - 235-277 विश्वभारती अनुसन्धान परिषद भदोही।
  12. प्राणोवनस्पतिः । कौषी. 12.7 प्राणो वै वनस्पति। ऐतः4 और 10
  13. वनस्पति शमिता। यजु. 29.34
  14. ओषधयः ओषढ़ धयन्तीती वा। ओषत्येना धयन्तीति वा। दोषं ध्यन्तीति वा निरुक्त-9.27
  15. ओषं ध्येति तत् ओषधयः समभवम्। शत 2.4.5
  16. हिताहितसुखे दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्। मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेद स उच्यते। (चरकसूत्र-1.41)
  17. अथर्वेद -2.3.4
  18. अथर्ववेद - 1.3-1

Publication Details

Published in : Volume 3 | Issue 5 | September-October 2020
Date of Publication : 2020-09-30
License:  This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Page(s) : 315-318
Manuscript Number : SHISRRJ120399
Publisher : Shauryam Research Institute

ISSN : 2581-6306

Cite This Article :

डॉ. ज्योति कपूर, "वैदिक संस्कृति में चिकित्सा विज्ञान ", Shodhshauryam, International Scientific Refereed Research Journal (SHISRRJ), ISSN : 2581-6306, Volume 3, Issue 5, pp.315-318, September-October.2020
URL : https://shisrrj.com/SHISRRJ120399

Article Preview