Manuscript Number : SHISRRJ21440

डॉ. जगदीश प्रसाद जाटः
(वैयाकरणशास्त्र विशारदः) प्राचार्य‚ गुरुकुल शिक्षा समिति, मौजमाबाद‚ जयपुर, राजस्थान‚ भारत।

स्वतंत्रविधि‚ संज्ञाविधान‚ पक्षे‚ मीमांसकमते‚ मतान्तर‚ गुणः‚ विवेचनम्

1. मूलपाठे प्रज्ञावक्षुनाह असाधुः प्रज्ञाचक्षुराह साधुः ।
2. ऋतश्च संयोगादेर्गुणः' (अष्टा – 7.4.10)
3. गुणोऽति संयोगाद्यो' (अष्टा - 4.29)
4. 'ऋच्छत्युताम्' (अष्टा – 7.4.11) '
5. ऋदृशोऽङगुणः' (अष्टा – 7.4.16)
6. शीङः सार्वधातुके गुणः (अष्टा – 7.4.21)
7. ओर्गुणः (अष्टा – 6.4.146)
8. सार्वधातुकार्धधातुकयोः (अष्टा - 3.84)
9. गुणो यङ् लुको (अष्टा – 7.4.82)
10. मूलपाठे संनुद्धि असाधु, सम्बुद्धिः साधुः ।
11. जसि च (अष्टा - 3.109)
12. उतो वृद्धि कि हलि (अष्टा - 3.89)
13. मूलपाठे नुर्णोतेर्विभाषा असाधुः, ऊर्णोतेर्विभाषा साधुः ।
14. 'श्रयुकः किति' (अष्टा - 4.11)
15. मूलपाठे तत्पुनुष इति असाधुः, तत्पुरूष इति साधुः।
16. मूलपाठे वक्ष्यमाणनीत्या इति असाधुः, वक्ष्ययाणरीत्या साधुः ।
17. मूलपाठे सिदेर्गुणः इति असाधुः मिदेर्गुणः इति साधुः ।
18. मूलपाठे बाधापन्ने असाधुः, बाधापत्ते साधुः ।
19. मूलपाठे पनसप्तमी इति असाधुः, परसप्तमी इति साधुः ।
20. मूलपाठे ननत्प्रसंगः असाधुः, न तत्प्रसंग:साधुः ।
21. मूलपाठे मृद्दिदृशिमुचिगुणेऽपि असाधुः, मृजिदृशिमुचिगुणेऽपि साधुः।
22. ‘हलादिः शेषः (अष्टा – 7.4.60)
23. मूलपाठे जाग्र असाधुः, जागृ साधुः।
24. मूलपाठे विधिनत्र असाधुः, विधिरत्र साधुः ।
25. मूलपाठे व वेषां असाधुः, न चैषां साधुः ।
26. 'ईदूदेदद्विवचनं प्रगृह्यम्' (अष्टा – 1.1.11)
27. मूलपाठे उज इति असाधुः, उञ इति साधुः ।
28. 'उञ' (अष्टा – 1.1.17)
29. मूलपाठे भानुदंधसौ असाधुः, आनुबंध सौ साधुः ।
30. 'प्रथमयोः पूर्वसवर्णः (अष्टा - 1.102)
31. मूलपाठे मोनाजीतिवत् असाधुः, मोराजीतिवत् साधुः ।
32. 'घेर्डिति' (अष्टा - 3.111)
33. 'ङिति च' (अष्टा – 1.1.5)
34. मिगुणः (अष्टा - 3.82)
35. मूलपाठे नान्तनयकत्वादनुवर्तत असाधुः, नान्तरीयकत्वादनुवर्तत इति साधुः ।
36. मूलपाठे श्यनूपमेव साधुः, स्वरूपमेव साधुः।
37. 'अदेगुणः' (अष्टा – 1.1.2)
38. मूलपाठे स्वनूपपनत्व साधुः, स्वरूपपरत्व साधुः ।
39. 'पुगन्तलघूपधस्य च. (अष्टा - 3.86)
40. 'गुणो यङ्लुकोः' (अष्टा – 7.4.82)
41. मूलपाठे यङ्लुकोनिति असाधुः, यङ्लुकोरिति इति साधुः ।
42. मूलपाठे शास्त्ररम्भाक्षेपोऽति असाधुः, शास्त्रारम्भाक्षेपोऽपि साधुः ।
43. मूलपाठे वृद्धयविकाने असाधुः, वृद्धयधिकारे साधुः ।
44. 'दिव औत्' (अष्टा - 1.84)
45. मूलपाठे वृद्धिनित्येवं असाधुः, वृद्धिरित्येवं साधुः।
46. मूलपाठे स्मात् असाधुः, स्यात् इति साधुः।
47. मूलपाठे एत्राश्रित इति असाधुः, एवाश्रित इति साधुः ।
48. मूलपाठे अंतनंग इति असाधुः, अन्तरड़ इति साधुः ।
49. मूलपाठे पनिहानाय इति असाधुः, परिहाराय इति साधुः ।
50. मूलपाठे कामवार इति आसाधुः कामचार इति साधुः ।
51. 'आदेच उपदेशेऽशिति' (अष्टा - 1.45)
52. मूलपाठे उपनंजक इति असाधुः उपरजक साधु।
53. मूलपाठे पुनुषस्य इति असाधुः ।
54. पुरूषस्य इति साधु । 'मनोरौ वा' (अष्टा - 1.38)
55. मूलपाठे पूजक्रतौरेवेत्यत्र असाधुः, पूतक्रतोरैवेत्यत्र साधुः ।
56. मूलपाठे पानार्थ्यात् इति असाधुः सामर्थ्यात् इति साधुः ।
57. मूलपाठे वक्षते इति असाधुः चक्षते इति साधु ।
58. 'निपात् एकाजना ङ् (अष्टा – 1.1.14)
59. मूलपाठे ङ्यायू इति आसाधुः ङ्याप् इति साधुः ।
60. 'याप प्रातिपदिकात्' (अष्टा – 4.1.1)
61. 'धातोः' (अष्टा - 1.91)
62. मूलपाठे पिवक्ष्यते इति असाधुः, विवक्ष्यते इति साधुः।
63. 'षष्ठीस्थानेयोगा' (अष्टा – 1.1.49)
64. वृद्धिर्यस्याचामादि तवृद्धम्' (अष्टा – 1.1.73)
65. मूलपाठे वृद्धिर्यस्यावासादिरित्यादविव असाधुः, वृद्धिर्यस्याचामादिरित्यादाविव साधुः।
66. अलोऽन्त्यस्य' (अष्टा – 1.1.52)
67. मूलपाठे प्रधातमिति असाधुः प्रधानमिति साधुः।
68. मूलपाठे प्रयंवितं इति असाधुः, प्रपञ्चितं साधुः ।
69. मूलपाठे नोअपयन्ति इति असाधुः, नोत्थापयन्ति साधुः।
70. 'वृद्धिरादैच' (अष्टा – 1.1.1)
71. मूलपाठे नियामकानावात् इति असाधुः, नियामकाभावात् इति साधुः।
72. वृद्धिरादैच्” (अष्टा – 1.1.1)
73. मूलपाठे पृहपतये असाधुः, गृहपतये साधुः ।
74. 'इग्यमः सम्प्रसारणं' (अष्टा – 1.1.1)
75. मूलपाठे वावो इति असाधुः, वाचो साधुः ।
76. मूलपाठे उषतेन इति असाधुः, उषतेर साधुः ।
77. मूलपाठे मउपतिष्ठत असाधुः, मदुपतिष्ठत साधुः।
78. 'अदेगुणः (अष्टा – 1.1.2)
79. मूलपाठे समुघयार्थे असाधुः, समुच्ययार्थे साधुः ।
80. मूलपाठे समुद्दयार्थश्चकारः असाधुः, समुदयार्थश्चकारः साधुः ।
81. मूलपाठे अनुवतसानश्च असाधुः, अनुवर्तमानश्च साधुः ।
82. मूलपाठे यत्ताभावात् असाधुः, यत्नाभावात् साधुः ।
83. मूलपाठे सिद्धात्वादुमानगयो असाधु: सिद्धत्वादनुमानमन्यो साधुः।
84. मूलपाठे सान इति असाधुः, सामर्थ्या इति साधुः ।
85. मूलपाठे समुदायवाबो असाधुः, समुदायवाचो साधुः ।
86. मूलपाठे एघ इति असाधुः, एव इति साधुः ।
87. मूलपाठे त्वदादीनाम् इति असाधुः, त्यदादीनाम् इति साधुः ।
88. 'त्यादीनामः' (अष्टा - 2.02)
89. 'तो सः सावनन्त्ययोः' (अष्टा – 7.2.06)
90. ‘एततत्तदोः सुलोपोऽकोरनसमासे हलि' (अष्टा - 1.132)
91. हल्याब्योदीर्घात्सुतिस्यपृक्तहल् (अष्टा - 1.68)
92. मूलपाठे म इति असाधुः, स इति साधुः ।
93. 'दिव औत्' (अष्टा - 1.84)
94. 'दिव उत्' (अष्टा – 6.1.131)
95. 'हलोयमा यमिलोपः (अष्टा – 8.4.64)
96. मूलपाठे स्वनुपमप्यर्थं असाधुः, स्वरूपमप्यर्थं साधुः ।
97. 'क्ङिति च' (अष्टा – 1.1.5)
98. मूलपाठे अतिनिक्तं असाधुः, अतिरिक्तं साधुः ।
99. मूलपाठे वलीयातिति असाधुः बलीयानिति साधुः ।
100. व्योर्लोपो वली इति असाधुः लोपो व्योर्वलि इति साधुः ।
101. 'शास इदहलोः (अष्टा – 1.1.5)
102. मूलपाठे शीरः असाधुः, शीङः साधुः ।
103. वेरपृक्तस्य' (अष्टा – 1,1.5)
104. वेरपृक्तस्य' (अष्टा – 1.1.67)
105. 'लोपोव्योवलि (अष्टा – 6.1.66)
106. 'अचो रहाभ्यां द्वे (अष्टा - 4.46)
107. मूलपाठे त्वाघवं असाधुः, लाघवं साधुः। ।
108. मूलपाठे घुत्भ्यामित्यादौ असाधुः, द्युभ्यामित्यादौ साधुः ।
109. 'न ङि सम्बुद्धयोः (अष्टा – 8.2.8)
110. मूलपाठे लुगमावी असाधुः, लुग्भावी साधुः ।
111. मूलपाठे कार्यां असाधुः, कार्य साधुः ।

Publication Details

Published in : Volume 4 | Issue 1 | January-February 2021
Date of Publication : 2021-01-30
License:  This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Page(s) : 154-173
Manuscript Number : SHISRRJ21440
Publisher : Shauryam Research Institute

ISSN : 2581-6306

Cite This Article :

डॉ. जगदीश प्रसाद जाटः, "स्वतंत्रविधि संज्ञाविधान पक्षे मीमांसकमते मतान्तर विवेचनम् ", Shodhshauryam, International Scientific Refereed Research Journal (SHISRRJ), ISSN : 2581-6306, Volume 4, Issue 1, pp.154-173, January-February.2021
URL : https://shisrrj.com/SHISRRJ21440