Manuscript Number : SHISRRJ192689
संस्कार एवं आश्रम व्यवस्था से परिवार एवं समाज पर प्रभाव
Authors(1) :-प्रभा चतुर्वेदी वर्तमान में शुद्धि के अन्तर्गत तत्कालीन समय की अपेक्षा अशौच विषयक नियमों में क्षीणता आयी है। अशौच में स्मृति विहित कुछ नियमों का परिवर्तन के साथ अनुसरण किया जा रहा है तो कुछ नियम समाप्त हो गये हैं। जबकि शरीरशुद्धि एवं द्रव्यशुद्धि के क्षेत्र में अधिक उन्नति हुई है। शरीर, स्थल, पात्रों तथा वस्तुओं की स्वच्छता के लिए प्रयुक्त होने वाले आधुनिक उपकरण या रसायन इसके स्पष्ट उदाहरण हैं।
प्रभा चतुर्वेदी संस्कार, आश्रम व्यवस्था, सदस्य, कर्तव्य, अधिकार, वर्णव्यवस्था, समाज, स्मृति। (ख) care@dadadadi.org. (ख) वैदिक कोश, संपा.-सूर्यकान्त, पृ.527 नास्ति ह्यश्रद्धधानस्य धर्मकृत्ये प्रयोजनम्।। श्राद्धतत्त्व (रघुनन्दन), पृ.189 नृणां श्राद्धैः सदा प्रीताः प्रयच्छन्ति पितामहाः।। वही, 14/33 तस्मात्सर्वप्रयत्नेन श्राद्धं कुर्याद्विचक्षणः।। स्मृ.च. (श्राद्ध), पृ.333 पर सुमन्तु वायुभूताः प्रवाञ्छन्ति श्राद्धं पितृगणा नृणाम्।। यावदस्तमयं भानोः क्षुत्पिपासासमाकुलाः। तत श्चास्तं गते भानौ निराशा दुःखसंयुताः।। निश्वस्य शुचिरं यान्ति गर्हयन्तः स्ववंशजम् ।। चतु.चिन्ता., परिशेषखण्ड, भाग-1, पृ.236 न च श्रेयोधिगच्छन्ति यत्र श्राद्धं विवर्जितम्।। वही, पृ.237 पर हारीत श्राद्धं न कुरुते मोहात् तस्य रक्तं पिबन्ति ते ।। वही, पृ.238 पर ब्रह्मपुराण क्रियते वा पर्वणि यत्तत्पार्वणमिति स्थितिः।। श्राद्धतत्त्व (रघुनन्दन), पृ.192 पर उद्धृत भ.पु. प्रोष्ठपद्यामतीतायां मघायुक्तां त्रयोदशीम् । प्राप्य श्राद्धं तु कर्त्तव्यं मधुना पायसेन वा ।। शं.स्मृ., 14/31-32 पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्तदभावे तु सोदरः।। ध.सि., तृतीय परिच्छेद उत्त., पृ.726 पर उद्धृत शंख का वचन (ख) बृह.परा.स्मृ., 7/49 न श्राद्धमाचरेत्प्राज्ञो म्लेच्छदेशे न च व्रजेत् ।। शं.स्मृ., 14/30 तथा मनु., 3/280 पित्रये कर्मणि संप्राप्ते युक्तमाहुः परीक्षणम्।। श.स्मृ., 14/1 तथा मनु., 3/349 प्रज्ञा सङ्कथनात् ज्ञेया त्रिभिः पात्रं परीक्ष्यते।। चतु.चिन्ता., परिशेषखण्ड श्राद्धकल्पः , पृ.345 पर वृ.मनु. एवं म.पु.। (घ) या.स्मृ., 1/219 (ड़) श्राद्धप्रकाश, पृ.67 पर शंख-लिखित (ग) अ.सं., 345-347 (घ) आप.ध., 2/7/17/21 भोजयेद्विविधान्विप्रानेकैकमुभयत्र वा।। भोजयेदथवाऽप्येकं ब्राह्मणं पतितपावनम्। दैवे कृत्वा तु नैवेद्यं पश्चाद्वह्नौ तु तत्क्षिपेत्।। शं.स्मृ., 14/9-10 श्राद्धं दत्त्वा च भुक्त्वा च युक्तः स्यान्महतैनसा।। वही, 14/25 दानं प्रतिग्रहो होमः श्राद्धं भुक्त्वाऽष्टवर्जयेत् ।। ल.शं.स्मृ., 29 बिदार्यश्चैव रम्भाद्या दद्याच्छ्राद्धे प्रयत्नतः।। धानालाजे मधुयुते सक्तूशर्करया सह। दद्याच्छ्राद्धे प्रयत्नेन शृङ्गाटकविसेतकान् ।। शं.स्मृ., 14/22-23 घृतेन दीपो दातव्यस्तिलतैलेन वा पुनः।। शं.स्मृ., 14/17 खड्गमांसं तथाऽनन्तं यमः प्रोवाच धर्मवित्।। शं.स्मृ., 14/26 उष्णमन्नं द्विजातिभ्यः श्रद्धया विनिवेदयेत् ।। अन्यत्र पुष्पमूलेभ्यः पीठकेभ्यश्च पण्डितः। भोजयेद्विविधान्विप्रान् गन्धमाल्यसमुज्ज्वलान्।। शं.स्मृ., 14/12-13 अभावे च तथा कार्यमग्निकार्यं यथाविधि ।। शं.स्मृ., 14/11 अभिवाद्य पुनर्विप्राननुव्रज्य विसर्जयेत्।। शं.स्मृ., 14/24 अनिवेद्य न भोक्तव्यं पिण्डमूले कदाचन ।। वही, 14/14 प्रयागेनैमिषारण्ये सर्वमानन्त्यमश्नुते ।। गङ्गायमुनयोस्तीरे पयोष्ण्याममरकण्टके। नर्मदायां गयातीरे सर्वमानन्त्यमुच्यते। वाराणस्यां कुरुक्षेत्रे भृगुतुङ्गे महालये। सप्तवेण्यषिकूपे च तदप्यक्षय्यमुच्यते ।। वही, 14/27-29 न कुर्याच्छ्राद्धमेतेषु पारक्यासु च भूमिषु ।। परा.मा., 1/2, पृ.303 पर शंख का वचन तद्भूमिस्वामिपितृभिः श्राद्धकर्म विहन्यते ।। कृत्यकल्पतरु, श्रा., पृ.115 एवं श्राद्धप्रकाश, पृ.148 क्रियते यत्खगश्रेष्ठ मृतेऽहनि बुधैः सह।। स याति नरकं घोरं तामिस्र नाम नामतः। ततो भवति दुष्टात्मा नगरे सूकर: खग।। भ.पु., 1/183/20, 25 (ख) हलायुधकोशः, संपा.-जयशंङ्करजोशी, पृ.665 (शुचिः शब्द) (ख) शुचेर्भावः कर्म वा शौचम्। न शौचम् अशौचम्। सि.कौ., वासुदेव लक्ष्मण शास्त्री, भाग-1, पृ.292 (ग) नञः शुचीश्वरक्षेत्रज्ञकुशलनिपुणानाम्। पा.अष्टा., 7/3/30 (ख) आशुच्यं दशरात्रं तु सर्वत्राप्यपरे विदुः। वही, शुद्धि.,पृ.41 भुक्त्वाऽन्नं म्रियते यस्य तस्य योनौ प्रजायते।। दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायः पितृकर्म च। प्रेतपिण्डक्रियावर्जमशौचे विनिवर्तते ।। शं.स्मृ. 15/24-25 (ख) अशौचं द्विविधं कर्मानधिकारलक्षणं स्पृश्यत्वलक्षणं च। स्मृतिमुक्ताफल, पृ.477 त्रयहाच्छुद्धिमवाप्नोति योऽग्निवेदसमन्वितः।। सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते। नामधारकविप्रस्तु दशाहेन विशुध्यति।। क्षत्रियो द्वादशाहेन वैश्यः पक्षण शुद्धयति। मासेन तु तथा शूद्रः शुद्धिमाप्नोति नान्तरा।। शं.स्मृ., 15/1-3 अत उर्ध्वं प्रसूतिः स्याद् दशाहं सूतकं भवेत् ।। परा.स्मृ., 3/21 प्रसवे मरणे तज्जमशौचं नोपशाम्यति ।। वही, 15/9 असमानं द्वितीयेन धर्मराजवचो यथा।। वही, 15/10 पतितानां च नाशौचं शस्त्रविद्युद्धताश्च ये।। यतिव्रतिब्रह्मचारिनृपकारुकदीक्षिताः। नाशौचभाज: कथिता राजाज्ञाकारिणश्च ये।। शं.स्मृ., 15/21-22 अशौचशुद्धौ शुद्धिश्च तपस्याप्युक्ता मनीषिभिः।। वही, 15/23 भुक्त्वाऽन्नं म्रियते यस्य तस्य योनौ प्रजायते।। वही, 15/24 अहोरात्रात्तथा शुद्धिर्बाले त्वकृतचूडके। तथैवानुपनीते तु त्यहाच्छुध्यन्ति बान्धवाः।। वही, 15/4-5 अनूढभार्यः शूद्रस्तु षोडशाद्वत्सरात्परम्।। मृत्युं समधिगच्छेच्चेन्मासात्तस्यापि बान्धवाः। शुद्धिं समभिगच्छेयुर्नात्र कार्या विचारणा।। पितृवेश्मनि या कन्या रजः पश्यत्यसंस्कृता । तस्यां मृतायां नाशौचं कदाचिदपि शाम्यति ।। शं.स्मृ., 15/6-8 परपूर्वासु च स्त्रीषु त्रयहाच्छुद्धिरिहेष्यते ।। गृहे दत्तासु कन्यासु मृतासु च त्रयहस्तथा। शं.स्मृ., 15/13-14 (ख) प्रतिलोमानां त्वाशौचाभाव एव, 'प्रतिलोमा धर्महीनाः' इति मनुस्मरणात्। केवलं मृतौ प्रसवे च मलापकर्षणार्थं मूत्रपुरीषोत्सर्गवत् शौचं भवत्येव ।। या.स्मृ.,3/22 पर मिताक्षरा व्याख्या में उद्धृत यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ।। अतीते दशरात्रे तु त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् । तथा संवत्सरेऽतीते स्नान एवं विशुध्यति ।। शं.स्मृ., 15/11-12 मतामहे व्यतीते तु आचार्ये च तथा मृते। निवासराजनि प्रेते जाते दौहित्रके गृहे। आचार्यपत्नीपुत्रेषु प्रेतेषु दिवसेन च। मातुले पक्षिणीं रात्रिं शिष्यविग्बान्धवेषु च । सब्रह्मचारिण्येकाहमनूचाने तथा मृते । (श स्म), 15/13-16 दैवे कर्मणि पित्रये च पञ्चमेऽहनि शुध्यति ।। वही, 16/16 (ख) तत्राशुद्धिर्नाम द्रव्यादेः स्पर्शनाद्यनर्हतापादको दोषविशेषः। शुद्धिमत एव च सकलकर्मोपयोगित्वम्। चतु.चिन्ता., परिशेषखण्ड श्राद्धकल्प, पृ.368 मद्यैर्मूत्रैः पुरीषैश्च ष्ठीवनैः पूयशोणितैः।। संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनः पाकेन मृण्मयम्। एतैरेव तथा स्पृष्टं ताम्रसौवर्णराजतम्।।। शुध्यत्यावर्तितं पश्चादन्यथा केवलाम्भसा। आम्लोदकेन ताम्रस्य सीसस्य त्रपुणस्तथा। क्षारेण शुद्धिः कांस्यस्य लोहस्य च विनिर्दिशेत् ।। मुक्तामणिप्रवालानां शुद्धिः प्रक्षालनेन तु। अब्जानां चैव भाण्डानां सर्वस्याश्ममयस्य च। मार्जनाद्यज्ञपात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि। उष्णाम्भसा तथा शुद्धिं सस्नेहानां विनिर्दिशेत् ।। शं.स्मृ., 16/1-5 बहुनां प्रोक्षणाच्छुद्धिर्धान्यादीनां विनिर्दिशेत् । निर्यासानां गुडानां च लवणानां तथैव च। कुसुम्भकुङ्कुमानां च ऊर्णाकार्पासयोस्तथा। प्रोक्षणात्कथिता शुद्धिरित्याह भगवान्यमः। शं.स्मृ., 16/4, 8, 10-11 और्णानां नेत्रपट्टानां जलाच्छौचं विधीयते।। परा.स्मृ.,7/31 शुद्धिः संप्रोक्षणाद्यज्ञे कटकेन्धनयोस्तथा। प्रोक्षणात्संहतानां च दारवाणां च तत्क्षणात्।। सिद्धार्थकानां कल्केन शृङ्गदन्तमयस्य च । शं.स्मृ., 16/6, 8-9 वर्णगन्धरसैर्दुष्टैर्वर्जितं यदि त वेत। शुद्धं नदीगतं तोयं सवदैव तथाऽऽकरम्।। शुद्ध प्रसारितं पण्यं शुद्धे चाजाश्वयोर्मुखे। मुखवजं तु गौः शुद्धा मार्जारश्चाऽऽश्रमे शुचिः।। शय्या भार्या शिशुवस्त्रमुपवीतं कमण्डलुः। आत्मनः कथितं शुद्धं न शुद्धं हि परस्य च।। नारीणां चैव वत्सानां शकुनीनां शुना मुखम्। रात्रौ प्रस्रवणे वृक्षे मृगयायां सदा शुचि ।। शं.स्मृ., 16/11-15 तस्य तच्छोधनं प्रोक्तं सामान्यं द्रव्यशुद्धिकृत् ।। अपरार्क, पृ. 256 तथा या.स्मृ., 1/190 पर शंख (या.स्मृ. की टीका दीपकलिका) प्रोक्षणमित्येके । चतु.चिन्ता.,जिल्द 3, भाग-I, पृ.817 पर शंख-लिखित श्राद्धप्रकाश, पाँचवां पुनर्मुद्रण, सं.2064, पृ.16 अन्त्यकर्म-श्राद्धप्रकाश, पाँचवां पुनमुद्रण, सं.2064, पृ.15-16 अन्त्यकर्म-श्राद्धप्रकाश, पाँचवां पुनर्मुद्रण, सं.2064, पृ.16 (ख) गौड़, डॉ. अशोक कुमार वेदाचार्य, पौरोहित्य कर्म-विधिः, प्र.सं.2010, पृ.410 श्राद्धप्रकाश, पाँचवां पुनर्मुद्रण, सं.2064, पृ.16 श्राद्धप्रकाश, पाँचवां पुनर्मुद्रण, सं.2064, पृ.16-17 (ख) गौड़, डॉ. अशोक कुमार वेदाचार्य, पौरोहित्य कर्म-विधिः, पं.सं.2010, पृ.412 Publication Details Published in : Volume 1 | Issue 4 | November-December 2018 Article Preview
शोध छात्रा, संस्कृत विभाग, राजकीय महाविद्यालय, कोटा, राजस्थान।, भारत।
Date of Publication : 2018-11-30
License: This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Page(s) : 200-245
Manuscript Number : SHISRRJ192689
Publisher : Shauryam Research Institute
URL : https://shisrrj.com/SHISRRJ192689