स्मृति साहित्य में वर्णव्यवस्था की अवधारणा

Authors(1) :-प्रभा चतुर्वेदी

मानव के विभिन्न अंग उसके लिए जितने महत्त्वपूर्ण हैं उतने ही समाज के लिए ये चारों वर्ण आवश्यक थे। चारों वर्गों में से प्रथम तीन-ब्राह्मण, क्षत्रिय एवं वैश्य को 'द्विज' की संज्ञा दी गयी थी। इन तीनों को द्विज इसलिए कहा जाता था कि इनका प्रथम जन्म माता के गर्भ से और द्वितीय जन्म उपनयन के समय यज्ञोपवीत धारण करने से माना जाता था।चतुर्थ वर्ण शूद्र को अन्य तीन वर्णों की अपेक्षा निम्न स्थान दिया गया था और अन्य किसी पंचम वर्ण को मान्यता नहीं दी गयी थी।

Authors and Affiliations

प्रभा चतुर्वेदी
शोध छात्रा, संस्कृत विभाग, राजकीय महाविद्यालय, कोटा, राजस्थान‚ भारत।

स्मृति, साहित्य, वर्णव्यवस्था, समाज, मनुष्य, शिक्षण, संस्कृति, सभ्यता।

  1. आर्यानार्ययोर्व्यतिक्षेपे कर्मणः साम्यम्।। गौ.ध., द्वितीय प्रश्नः, प्रथम अध्यायः, 69
  2. नक्ता च चक्रुरुषया विरुपे कृष्णं च वर्णमरूपं च सं धुः।। ऋ., 1/73/7, 1/96/5, 2/3/5, 9/97/15, 9/104/4, 9/105/4, 10/124/7
  3. यो दासं वर्णमधरं गुहाकः। वही, 2/12/4
  4. वर्णो वृणोतेः। निरु., द्वितीय अध्यायः, प्रथम पादः,पृ.71
  5. संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे, पृ.101
  6. वृ वरणे, वर्ण वर्णने, वृ आच्छादने। जीविकाएं वियते इति वर्णः। वर्णयति वा पुरुषम् इति

वर्णः। सरला दूबे, भारतीय समाज और राज्य, पृ.100

  1. शं.स्मृ., 1/1, 15/17-20, 17/14
  2. जातिस्मरत्वं लभते यदीच्छेत् ।। वही, 11/6
  3. हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः।

कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शुद्रताम् ।।

कर्मणाऽपि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः।

समोऽवकृष्टजातिस्तु दद्याच्छ्रेयांस्तु तच्छनैः।।

 भर्तुः शरीरशुश्रूषां धर्मकार्यं च नैत्यकम्।

स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथञ्चन ।। मनु., 3/15, 8/177 तथा 9/86

  1. एते षट् सदृशान्वर्णाञ्जनयन्ति स्वयोनिषु ।
a

भातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवरासु च योनिषु ।।

प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान्पुनः।

हीना हीनान्प्रसूयन्ते वर्णान्पञ्चदशैव तु ।। वही, 10/27, 31

  1. वाचस्पत्यम्, चतुर्थ भाग, श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य, चतुर्थ सं.1990, पृ.3092
  2. पा.धातु., आचार्य पाणिनि, सं.2006, दिवादिगण में पठित, पृ.31
  3. वाचस्पत्यम्, चतुर्थ भाग, श्रीतारानाथतर्कवाचस्पतिभट्टाचार्य, चतुर्थ सं.1990, पृ.3105
  4. (क) आकृतिग्रहणा जातिर्लिङ्गानाञ्य न सर्वभाक्।

सकृदाख्यातनिर्लाह्या गोत्रञ्च चरणैः सह।। महाभाष्य, 4/1/63

(ख) शब्दकल्पद्रुमः, स्यार-राजा-राधाकान्तदेव-बाहादुर, द्वितीय काण्ड, सं.1961, पृ.530

  1. (क) Caste as "a social group having two characteristics (1)

Membership is confined to those who are born of members, and includes all persons so born (2) The members are forbidden by an inexorable social low to Marry outside the group." Ketkar, History of Caste in India, p.15.

(ख) सहाय, डॉ. शिवस्वरूप, हिन्दू राज्य और समाज, प्रथम सं.1976, पृ.151

  1. (क) Origin & Growth of Caste in India, Dutt, N.K. p.8.

(ख) सहाय, डॉ. शिवस्वरूप, हिन्दू राज्य और समाज, प्रथम सं.1976, पृ.151

  1. काणे, पी.वी., धर्मशास्त्र का इतिहास, प्रथम भाग, पृ.119
  2. डॉ. किरण टण्डन, भारतीय संस्कृति, पृ.290-291
  3. ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहु राजन्यः कृतः।

उरु तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत ।। ऋ., 10/90/12

  1. डॉ. प्रीति प्रभा गोयल, भारतीय संस्कृति, पृ.21
  2. (क) शत.ब्रा., का.2, प्र.1, ब्रा.4, 12 (ख) तै.सं., का.7, प्र.1, अनु.1, 4 (ग) बृह.उप.,

अ.1, ब्रा.4, 11-13 (घ) महा.शा.प., 181/4, 72/4

  1. ऋग्भ्यो जातं वैश्यं वर्णमाहुः। यजुर्वेदं क्षत्रियस्याऽहुर्योनिम्। सामवेदो ब्राह्मणानां प्रसूतिः।

तै.ब्रा., का.3, प्र.12, अनु.9

  1. लोकानां तु विवृद्ध्यर्थं मुखबाहूरुपादतः। ___ ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं च निरवर्तयत्।। मनु., 1/31
  2. न विशेषोऽस्ति वर्णानां सर्वं ब्राह्ममिदंजगत् ।

ब्रह्मणा पूर्वसृष्टं हि कर्मभिर्वर्णतां गतम्।। महा.शा.प., 181/10

  1. (क) ऋ., 1/61/4, 7/32/20, 8/102/8, 9/112/1-3, 10/72/2 (ख) अथर्व., 3/5/6, 7

(ग) तै.सं., का.4, प्र.5, अनु.4, 2-3 (घ) वाज.सं., 16/26-28

  1. (क) वर्णसंकरादुत्पन्नान् व्रात्यानाहुर्मनीषिणः। बौ.ध., 1/9/16, 3, 7 (ख) व.ध., 16/30,

18/1 (ग) बै.ध., 10/12, 10/15 (घ) वि.ध., 51/8, 51/14, 10/4 (1) आप.ध., ___9/32

  1. काणे, पी.वी., धर्मशास्त्र का इतिहास, प्रथम भाग, पृ.125-129
  2. जातियाँ-(क) मनु., 3/174, 4/79, 215, 8/68, 10/4, 8, 9, 12, 15, 22, 27, 34, 36, 43-44 (ख) या.स्मृ., 1/91, 92, 94, 148, 197 (ग) अ.सं., 197-199, 251 (घ) वि.स्मृ., 16/1-7, 7/3, 10/4, 51/8-14 (ङ) लि.स्मृ., 80-81 (च) व्या.स्मृ., 1/10-12

(छ) परा.स्मृ. 6/44 (ज) गौ.स्मृ., 4/4-5 तथा उपजातियाँ- मनु., 10/36

  1. शं.स्मृ., 1/2-4, 15/22 तथा 17/36-40, 58
  2. कारुरहं ततो भिषगुपलप्रक्षिणी नना।

नानाधियो मसूयवोऽनु गा इव तस्थिमेन्द्रायेन्दो परिस्रव।। ऋ., 9/112/3

  1. छा.उप., अ.4, ख.4, 1-5
  2. श्रीमद्.गी., 6/44-45
  3. चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः।। वही, 4/13
  4. सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः।। वही, 14/5
  5. (क) मनु., 12/26-29, 38 (ख) श्रीमद्.गी., 14/6-9
  6. तमः शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्त्वमुत्तमम्।

इत्येवं त्रिषु वर्णेषु विवर्तन्ते गुणास्त्रयः।। महा.आश्व.प., 39/11

  1. ब्राह्मणानां सितो वर्णः क्षत्रियाणां तु लोहितः।

वैश्यानां पीतको वर्णः शूद्राणामसितस्तथा। महा.शा.प., 181/5

  1. वही, 181/11-13
  2. मनु., 1/99, 11/84
  3. ब्राह्मण्यां ब्राह्मणेनैव ह्युत्पन्नो ब्राह्यणः स्मृतः। ल.हा.स्मृ., 1/15
  4. (क) एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद् द्विजोत्तमः।

स विज्ञेयः परो धर्मो नाज्ञानामुदितोऽयुतैः।।

अवतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम्।

सहस्रशः समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते।। मनु., 12/113-114

(ख) आचारहीनस्य तु ब्राह्मणस्य वेदाः षडङ्गास्त्वखिला: सयज्ञाः।

कां प्रीतिमुत्पादयितुं समर्था अंधस्य दारा इव दर्शनीयाः।। व.स्मृ., 168

  1. अकुर्वन्विहितं कर्म निन्दितं च समाचरन् ।

प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्तीयते नरः।। मनु., 11/44

  1. वही, 2/168 तथा 9/335
  2. वृत्तिन्तु न त्यजेद्विद्वानृत्विजं पूर्वमेव तु।

कर्मणा जन्मना शुद्धं विधिना च वृणीत तम्।।

एतैरेव गुणैर्युक्तं धर्मार्जितधनं तथा।

याजयीत सदा विप्रो ग्राह्यस्तस्मात् प्रतिग्रहः।। शं.स्मृ., 5/18-19

  1. शर्मान्तं ब्राह्मणस्योक्तं वर्मान्तं क्षत्रियस्य तु।

धनान्तं चैव वैश्यस्य दासान्त वान्त्यजन्मनः।। वही, 2/4

  1. वृत्त्या शूद्रसमास्तावद्विज्ञेयास्ते विचक्षणैः।

यावद्वेदेन जायन्ते द्विजा ज्ञेयास्ततः परम् ।। वही, 1/8

  1. जन्मना यस्तु निर्विण्णो मरणेन तथैव च।

आधिभिर्व्याधिभिश्चैव तं देवा ब्राह्मणं विदुः।। वही, 7/9

  1. “If firmly believe caste to be a marvellous discovery a form of socialism

which through ages has protected Hindoo society from anarchy and from the worst evils of industrial and competitive life - it is an automatic poor-low to begin with, and the strongest form known of trades Union". Townsend, Meredith, Asia and Europe, edition 1901, p.72.

  1. “There is no doubt that it is the main cause of the fundamental

stability and contentment by which Indian society has been braced for centuries against the shocks of politics and the cataclysms of nature. It provides every man with his place, his coreer, his occupation his circle of friends. It makes him, at the outset, a member of a corporate body, it protects him through life from the canker of social jealously and unfulfilled aspirations.” Low, Sidney, Vision of India, Second edition 1975, p.262-263.

  1. काणे, पी.वी., धर्मशास्त्र का इतिहास, प्रथम भाग, पृ.109
  2. डॉ. राधाकृष्णन्, भारतीय दर्शन, भाग-I, पृ.121-122
  3. चातुर्वर्ण्यहितार्थाय शङ्खः शास्त्रमथाकरोत् ।। शं.स्मृ., 1/1
  4. वही, 1/1
  5. चतुर्णामपि वर्णानामाचारो धर्मपालकः।

आचारभ्रष्टदेहानां भवेद्धर्मः पराङ्मुखः।। परा.स्मृ., 1/37

  1. (क) शं.स्मृ., 1/2-5 (ख) मनु., 10/97 (ग) श्रीमद्.गी., 3/35
  2. डॉ. नीना डोगरा, ग.र., पृ.15
  3. (क) ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः।

तेषां जन्म द्वितीयन्तु विज्ञेयं मौञ्जिबन्धनम् ।। शं.स्मृ., 1/6

(ख) मनु., 10/4 (ग) या.स्मृ., 1/10, 1/39

  1. (क) शं.स्मृ., 1/1 (ख) मनु., 10/4

Publication Details

Published in : Volume 5 | Issue 4 | July-August 2022
Date of Publication : 2022-07-20
License:  This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Page(s) : 35-46
Manuscript Number : SHISRRJ22549
Publisher : Shauryam Research Institute

ISSN : 2581-6306

Cite This Article :

प्रभा चतुर्वेदी, "स्मृति साहित्य में वर्णव्यवस्था की अवधारणा ", Shodhshauryam, International Scientific Refereed Research Journal (SHISRRJ), ISSN : 2581-6306, Volume 5, Issue 4, pp.35-46, July-August.2022
URL : https://shisrrj.com/SHISRRJ22549

Article Preview